از عروسک‌های پولیشی گرفته تا باربی‌ها و فیگور اکشن‌ها، عروسک‌ها از جمله اسباب‌بازی‌هایی هستند که بیشتر کودکان در دوران رشد خود با آن‌ها مواجه می‌شوند. اکنون، پژوهشی نوین نشان داده است که بازی با عروسک‌ها می‌تواند نواحی مرتبط با پردازش اجتماعی در مغز کودکان را فعال کند. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان، یعنی نحوه‌ی درک و تعامل آن‌ها با دیگران، در گرو همین فرآیندهای مغزی است.

در ادامه، به بررسی یافته‌های این پژوهش، اهمیت نتایج آن و تأثیر خرید عروسک مناسب بر رشد مهارت‌های ارتباطی کودکان پرداخته و راهکارهایی برای بهره‌گیری از بازی با عروسک به‌عنوان ابزاری برای تقویت این مهارت‌ها ارائه می‌دهیم.

روش انجام این پژوهش چگونه بود؟

هدف محققان از این پژوهش، بررسی ارتباط بین الگوهای بازی کودکان، فعالیت مغزی آن‌ها و رشد مهارت‌های ارتباطی بود. این مطالعه با مشارکت ۵۷ کودک ۴ تا ۸ ساله از واحد ارزیابی عصب‌تحولی دانشگاه کاردیف انجام شد. برخی از این کودکان دارای مشکلات عاطفی، شناختی یا رفتاری بودند و برخی دیگر هیچ‌گونه تشخیص ناتوانی رشدی نداشتند.

کودکان در دو وضعیت مورد ارزیابی قرار گرفتند: بازی به‌تنهایی و بازی با یک شریک. وسایل بازی مورد استفاده شامل عروسک‌های باربی با جنسیت‌ها و نژادهای مختلف و همچنین دو بازی دیجیتال بر روی تبلت بود: یکی بازی آرایشگری که در آن کودکان می‌توانستند موهای شخصیت‌ها را شستشو داده، کوتاه و حالت دهند و دیگری بازی ساخت شهر که در آن کودکان جاده‌ها، ساختمان‌ها و دریاچه‌ها را طراحی می‌کردند. این بازی‌ها به دلیل داشتن شخصیت و نداشتن قوانین و اهداف مشخص، مشابه بازی با عروسک‌ها انتخاب شدند.

در طول بازی، از تکنیکی به نام طیف‌نگاری کارکردی فروسرخ نزدیک (fNIRS) استفاده شد تا فعالیت بخشی از مغز به نام شیار فوق گیجگاهی خلفی (pSTS) مورد سنجش قرار گیرد. این ناحیه از مغز با پردازش اجتماعی مرتبط است و به درک افکار و احساسات دیگران کمک می‌کند. این توانایی، از مؤلفه‌های کلیدی در رشد ارتباط اجتماعی به شمار می‌رود.

ارتباط اجتماعی چیست؟

مهارت‌های اجتماعی یا «ارتباط اجتماعی» به قواعدی اطلاق می‌شود که ما هنگام برقراری ارتباط با دیگران رعایت می‌کنیم. این مهارت‌ها شامل طیفی از رفتارها هستند که تعامل با دیگران را مؤثرتر و آسان‌تر می‌سازند. برای نمونه، کودکان می‌آموزند که چگونه برای اهداف مختلف از زبان استفاده کنند؛ مثلاً برای سلام کردن یا درخواست چیزی. آن‌ها به‌مرور، مفهوم نوبت در مکالمه را درک کرده و تلاش می‌کنند در گفت‌وگو موضوع را حفظ کنند.

از دیگر مهارت‌ها می‌توان به توانایی تغییر نحوه‌ی صحبت کردن بسته به موقعیت اشاره کرد؛ برای مثال، یک کودک ممکن است با معلم خود رسمی‌تر صحبت کند و با دوستش راحت‌تر باشد. همچنین، درک حریم شخصی، شناسایی احساسات خود و دیگران و توانایی درک طنز و کنایه، همگی از مهارت‌های اجتماعی هستند که به‌واسطه‌ی بازی‌هایی مانند بازی با عروسک تقویت می‌شوند.

یافته‌های کلیدی پژوهش در زمینه بازی با عروسک

پژوهش نشان داد هنگامی که کودکان به بازی کردن با عروسک خود مشغول بودند، فعالیت ناحیه‌ی pSTS در مغز آن‌ها بیش از پیش بود. این یافته همچنین با افزایش گفت‌وگوی کودکان در زمان بازی گروهی نسبت به بازی انفرادی همراه بود؛ موضوعی که قابل انتظار است، چرا که بازی گروهی فرصت‌های بیشتری برای تمرین زبان فراهم می‌کند.

نکته‌ی قابل توجه آن است که نوع و میزان گفت‌وگو در کودکان با ویژگی‌های مختلف طیف اوتیسم، متفاوت بود. در کودکانی که ویژگی‌های بیشتری از طیف اوتیسم نشان می‌دادند، بازی با عروسک حتی در حالت انفرادی نیز محرکی برای تعامل اجتماعی بود. از سوی دیگر، کودکانی که ویژگی‌های اوتیسم کمتری داشتند، هنگام بازی با عروسک‌ها بیشتر از زبانی استفاده کردند که به افکار و احساسات دیگران اشاره دارد. این نوع زبان که «زبان حالات درونی» نامیده می‌شود، نشان‌دهنده‌ی تأثیر بازی‌های خیالی مانند بازی با عروسک بر رشد مهارت‌های اجتماعی کودکان است.

چرا نتایج این پژوهش اهمیت دارد؟

این پژوهش نشان می‌دهد که بازی، به‌ویژه بازی با عروسک، در رشد مهارت‌های ارتباطی و پردازش اجتماعی کودکان نقش کلیدی دارد. یافته‌ها حاکی از آن است که تمامی کودکان، فارغ از وضعیت رشدی‌شان، می‌توانند از بازی با عروسک‌ها برای تمرین موقعیت‌های اجتماعی و تقویت مهارت‌هایی چون همدلی بهره‌مند شوند.

به‌گفته‌ی دکتر سارا گرِسون، مدیر این پژوهش از مرکز علوم رشد انسان در دانشکده روان‌شناسی دانشگاه کاردیف:
"پژوهش ما نشان می‌دهد که بازی با عروسک می‌تواند پردازش اجتماعی را در کودکان، صرف‌نظر از تفاوت‌های رشدی آن‌ها، تقویت کند. این یافته‌ها بیانگر آن است که حتی کودکانی با ویژگی‌های عصبی متفاوت که اغلب با اوتیسم مرتبط است، می‌توانند از بازی با عروسک برای تمرین موقعیت‌های اجتماعی و توسعه‌ی مهارت‌هایی مانند همدلی بهره ببرند."

چگونه بازی با عروسک به رشد زبان و گفتار کودک کمک می‌کند؟

بازی با دیگران شکلی از ارتباط متقابل را ایجاد می‌کند و به کمک عروسک‌ها، این فرآیند راحت‌تر شکل می‌گیرد. همانند یک مکالمه، بازی کردن شامل تعامل دوطرفه است. برای مثال، استفاده از عروسک‌ها برای ایجاد گفت‌وگو و تعامل، همگی نیازمند همکاری و تبادل هستند. علاوه بر آن، این قبیل بازی‌ها به کودکان کمک می‌کند تا رابطه‌ی علت و معلول را درک کنند. برای نمونه، کودک درمی‌یابد که اگر یک عروسک سخنگو را فشار دهد، عروسک یک جمله را تکرار خواهد کرد.

درک رابطه‌ی علت و معلول، نقش مهمی در یادگیری مهارت‌های زبانی اولیه دارد. زمانی که کودک واژه‌ای را به‌کار می‌برد و پاسخی دریافت می‌کند، در واقع وارد چرخه‌ای از ارتباط می‌شود. برای مثال، اگر کودکی در بازی خیالی دکتر و بیمار بگوید: «پای عروسکم درد می‌کنه»، کودک دیگر که نقش دکتر را بازی می‌کند، پاسخ مناسب خواهد داد، مانند: «باید عملش کنیم» یا «باید باندپیچی بشه». این تعامل‌ها باعث تداوم بازی و خلق داستان‌های خیالی می‌شوند.

این نوع بازی‌ها نه‌تنها مهارت‌های گفتاری و اجتماعی را تقویت می‌کنند، بلکه به رشد زبان دریافتی کودکان نیز کمک می‌نمایند. زبان دریافتی یعنی درک واژه‌ها و مفاهیم قبل از آن‌که کودک بتواند آن‌ها را خودش به‌کار ببرد. فعالیت‌های ساده‌ی بازی با عروسک، ابزاری مؤثر برای گسترش این مهارت‌ها به شمار می‌آید.

نتیجه‌گیری: عروسک، پلی برای رشد ارتباطی کودکان

بازی با عروسک تنها وسیله‌ای برای سرگرمی نیست، بلکه ابزاری اثربخش برای رشد مهارت‌های ارتباطی، اجتماعی و زبانی کودکان است. این نوع بازی، چه برای کودکان نوروتایپیک (عادی) و چه نورودیورجنت (دارای تفاوت‌های رشدی)، سودمند است. والدین و مراقبان باید در طول روز زمان‌هایی را برای بازی فعال با کودک خود اختصاص دهند. این فعالیت نه‌تنها موجب شادی و تعامل می‌شود، بلکه زیربنای رشد ارتباطی سالم در آینده را نیز شکل می‌دهد.